Piše: mr.sc. Elvedin Šabanović
Sve do prije nekoliko godina, smatralo se da su orhideje nedavno evoluirana porodica. Mislilo se da su se pojavile iznenada, s jasnim posebnim obilježjima, u Aziji, i to vjerovatno u Maleziji, prije 2 miliona godina, kao što to pokazuju najraniji fosili. Međutim, razlog nedostatka fosila orhideja mogao bi biti upravo njihov način života. Tropske biljke rastu brzo i imaju male šanse da budu fosilizirane, kao i one koje žive na padinama ili suhom staništu. Skorija otkrića fosila koji je očigledno predstavljao orhideju, u krečnjaku iz gornjeg miocena u Njemačkoj, pokazuje da su orhideje postojale najmanje 15 miliona godina i da su se u to vrijeme već pojavile u Evropi koja je imala tropsku klimu.
Porodica orhideja, sa oko 800 rodova i oko 24.000 vrsta uvrštava se u red najbogatijih u carstvu biljaka, pri čemu najveću raznovrsnost dostižu u tropskim i suptropskim oblastima, a posebno u tropskim kišnim šumama. Na području Evrope i Mediterana poznato je oko 300 vrsta orhideja, s tim što se broj vrsta postepeno povećava od sjevera prema jugu. Inače, Balkansko poluostrvo je poznato kao jedan od centara taksonomskog diverziteta orhideja na području Evrope, ali je i dalje nedovoljno istraženo. Danas, divljerastuće orhideje imaju najviše ugroženih rodova i vrsta kojima prijeti opasnost od iščezavanja pa je mnogo vrsta orhideja zaštićeno zakonima na nacionalnom nivou i/ili je uključeno u Crvene liste i Crvene knjige flora. Pitanje zaštite orhideja pokrenuto je krajem XIX vijeka u Evropi, kada je u Švicarskoj uočeno smanjenje brojnosti gospine papučice, koja je ujedno i prva zaštićena orhideja. Na području Evrope, na nacionalnim Crvenim listama 27 zemalja, nalazi se ukupno 166 taksona orhideja (Đorđević, 2018). Najveći broj ugroženih orhideja je utvrđen u području centralne Evrope, manji broj ugroženih taksona je prisutan u atlantskom regionu i sjevernoj Evropi, dok je najmanje ugroženih orhideja zastupljeno u južnoj Evropi. U zapadnoj Evropi su najugroženije orhideje koje naseljavaju vlažna staništa i vlažne livade, tresetišta i močvare. Posljednji sistematski i hijerarhijski prikaz orhideja u Bosni i Hercegovini datira iz početka 20. vijeka, kada je Beck-Managetta (1903) zabilježio 56 vrsta orhideja, a kasnije, u okviru Izvještaja o biološkoj raznovrsnosti Bosne i Hercegovine (Redžić i sar., 2008), sumiranjem literaturnih i drugih podataka, Šilić (2008) navodi da je na teritoriji Bosne i Hercegovine prisutno 69 vrsta, 35 podvrsta i 7 hibrida iz 23 roda ove porodice. Od ovog broja skoro polovina, odnosno 28 vrsta, nalazi se na spisku rijetkih, ugroženih ili krajnje ugroženih biljnih vrsta Bosne i Hercegovine. Na Crvenoj listi flore Republike Srpske nalazi se 49 vrsta orhideja, ali bez naznačenog statusa ugroženosti. Aktualna Crvena lista flore Federacije Bosne i Hercegovine obuhvata svega 27 vrsta orhideja.
Na osnovu podataka sabranih u literaturi, u Herbariju Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine (SARA), Herbariju Prirodoslovno-matematičkog fakulteta u Zagrebu (ZA et ZAHO) i sopstvenih, stečenih uvidom na terenu tokom nekoliko posljednjih godina na prostoru Bosne i Hercegovine uspješno se bilježe 82 vrste i podvrste (Šabanović, 2020) iz porodice orhideja. U planiranju istraživanja bogatstva divljeratućih orhideja u Bosni i Hercegovini pošlo se od pretpostavke da je Bosna i Hercegovina, usljed specifičnog položaja na prelasku iz ilirske u mezijsku florističku provinciju, smještena između istočnih Alpa i visokih planina Skardsko – Pindskog masiva, bogata vrstama, koje naseljavaju vrlo raznovrsna i ekološki jedinstvena staništa. Potvrda tome je i bogatstvo vrsta u cjelokupnoj flori Bosne i Hercegovine, ali i veliki broj raznovrsnih staništa, koja predstavljaju i potencijalna staništa divljih vrsta orhideja.
Flora, fauna i fungija Bosne i Hercegovine ubraja se u najraznovrsnije u čitavoj Evropi, a visok stepen endemičnosti i reliktnosti daje joj značaj na nivou globalne biološke raznolikosti. Činjenica da je identificirano 5.134 taksona ističe bogatstvo flore Bosne i Hercegovine i pozicionira je među najbogatije zemlje u Evropi, a njena najveća specifičnost su brojni paleoendemi i neoendemi te tercijerni i glacijalni relikti koji su se zadržali u refugijumima kao što su klisure, kanjoni i planinski cirkovi. Upravo je najveći broj endemičnih oblika dio flore viših biljaka, gdje dosadašnje procjene ukazuju na postojanje 450 endemičnih taksona, a novija istraživanja nedvojbeno indiciraju znatno veći broj endema, posebno u okviru rodova koji su još uvijek nedovoljno istraženi, među kojima su i divlje vrste orhideja. Izražen uticaj antropogenog faktora u velikoj mjeri se odražava na brojnost populacija pojedinačnih vrsta orhideja te postoji opravdana sumnja da je veliki broj vrsta na ovom području danas na rubu egzistencije.
