Piše: Mr. sc. Sabina Jukan, dipl. ing. tehn.

Danas kada vlada pandemija korona virusa, popraćena nestašicom dezinfekcionih sredstava mnogi pokušavaju napraviti takva sredstva u vlastitoj režiji. Međutim, mnogi ne znaju koji omjeri su pogodni i za koju vrstu dezinfekcije se mogu koristiti takva sredstva. Pravljanje dezinfekcionih sredstava kući je moguće ali je zato neophodno da imate osnovna znanja, kao i da budete maksimalno oprezni.

Šta je natrijev hipohlorit i zašto može biti opasan

Jedan od široko primjenjivanih sredstava za čišćenje jeste Domestos. Aktivni sastojak Domestosa, univerzalnog sredstva za čišćenje, jeste natrijev hipohlorit, koji uništava sve poznate bakterije, razgrađuje tvrdokornu prljavštinu čime omogućava površinski aktivnim tvarima da je lako uklone, te uništava neugodne mirise i bakterije koje ih uzrokuju. Natrij hipohlorit, osim što uništava bakterije, efikasan je i protiv virusa i gljivica.

Osim za čišćenje i izbijeljivanje, natrij hipohlorit se koristi i kao sredstvo za dezinfekciju vode u bazenima. Koncentracija natrij hipohlorita koja se nalazi u bazenima uglavnom nije štetna za ljude. Kada u vodi ima previše hlora, to sagorijeva tjelesna tkiva, što uzrokuje oštećenje disajnih puteva, stomaka i crijeva, očiju i kože. Natrij hipohlorit ponekad izaziva crvenilo očiju i odaje tipičan miris. Kombinacija  ureuma (mješavina urina i znoja), i hipohlorove kiseline reagiraju na formiranje hloramina. Ovi hloramini iritiraju sluznicu i izazivaju takozvani “miris hlora”. U većini bazena ovi problemi se sprječavaju prečišćavanjem vode i ventilacijom. Crvenilo očiju nestaje nakon nekog vremena. Osim navedenog, natrij hipohlorit se koristi u velikoj mjeri u poljoprivredi, hemijskoj industriji, industriji boja i kreča, prehrambenoj industriji, industriji stakla, industriji papira, farmaceutskoj industriji, industriji sintetike i odvozu otpada. 

Koliko puta vam se desilo da vam, prilkom korištenja sredstava koja sadrže natrij hipohlorit, kao što je Domestos, bude teško disati ili čak dobijete glavobolju. Bez obzira na činjenicu da ova sredstva uništavaju veliki broj bakterija, virusa i gljivica, treba biti oprezan u rukovanju s njima i koristiti ih samo u prostorijama koje imaju prozore, radi bolje ventilacije ili, još bolje, pronaći alternativna sredstva za čišćenje. Neka istraživanja su pokazala da natrij hipohlorit, osim što iritira disajne puteve i kožu, može prouzrokovati i ozbiljna oštećenja vida, uključujući i sljepilo. Ukoliko se pomiješa sa amonijakom ili sirćetom natrij hipohlorit može stvoriti otrovni hlorni plin. To i jeste jedna od glavnih opasnosti natrij hipohlorita– u kombinaciji sa organskim materijama lako može izazvati burnu reakciju. Tako, naprimjer, s obzirom na to da se u našim vodovodnim sistemima dezinfekcija vode radi uglavnom na bazi hlora, on može da reagira sa materijama koje se prirodno pojavljuju u vodi formirajući trihalometane, grupu organskih hemikalija za koje se vjeruje da su toksični i kancerogeni. Studija objavljena u žurnalu Chemosphere 2010. godine pokazala je kako je ova hemikalija štetna za život u vodi.

Španski istraživači su dokazali kako je voda u kojoj je dodan natrij hipohlorit generirala oksidativni stres na riblju vrstu „senegalski list“ (Solea senegalensis). Oksidativni stres je, bez obzira na vrstu, katalizator za stanično oštećenje. Zato postoji dovoljno razloga za pretpostavku da ono što može oštetiti riblje ćelije, može oštetiti i ljudske.

Savjeti za izradu dezinfekcionih sredstava

Zbog svega navedenog potrebno je oprezno koristiti ovakva hemijska sredstva. U vrijeme panedmije, zbog nestašice dezinfekcionih sredstava, sve više se koriste upravo rastvori natrij hipohlorita ( – Domestos ili Varikina). Ukoliko ne možemo pronaći alternativu i prinuđeni smo koristiti ih, potrebno je posebno voditi računa o omjeru ovih hemikalija sa destiliranom ili prokuhanom vodom jer, kao što smo naveli ranije, prilikom isparavanja natrij hipohlorit nagriza disajne puteve. Kako bi se smanjilo isparavanje najbolje je koristiti hladnu vodu, odnosno sačekati da se ohladi nakon prokuhavanja. Isto tako je važno napomenuti da se ovako napravljena dezinfekciona sredstva mogu koristiti za dezinfekciju površina, ali ne i ljudskog tijela. Ono što je pozitivna strana jeste da je vrlo efikasan za dezinfekciju površina, a dokazano je od strane Evropskog centra za kontrolu i prevenciju bolesti (ECDC) da je već u koncentraciji od 0,1% efikasan u uništavanju korona virusa koji nestaje u roku od pet minuta. 

Dezinfekciono sredstvo na bazi natrij hipohlorit NaOCl (Domestos, Varikina) možemo izraditi na sljedeći način – pomiješati sa vodom u omjeru 1:50, odnosno 1ml Na-hipohlorita sa 50 ml vode ili, prema uputstvu na ambalaži, 20 ml Domestosa ili Varikine sa 980 ml vode. Rastvor se pravi svjež i kao takav koristi se ne više od jednom dnevno. Za dezinfekciju hodnika, stubišta i slično, doza se mora povećati za 50% – 30 ml Varikine ili Domestosa pomješati sa 980 ml (oko 1l) vode. Prije korištenja rastvor se mora dobro promiješati.

U nastavku vam predstavljamo ostale preporuke Medicinskog fakulteta iz Banjaluke i Evropskog centra za kontrolu i prevenciju bolesti za izradu dezinfekcionih sredstava.

Od sredstava koja su u svakodnevnoj upotrebi u domaćinstvu najefikasniji proizvodi su:

70%-tni  etanol – pravi se od 67g (73ml) 96%-tnog etanola i 33g (27ml) prokuhane i ohlađene ili destilirane vode. Voda mora biti hladna, jer će u suprotnom prilikom miješanja etanol ispariti te ćemo dobiti nižu koncentraciju koja neće ostvariti efekat dezinfekcije. Korona virus se uništava u roku od jedne minute. 

Važna napomena jeste da rakija nije sredstvo za dezinfekciju površina i ruku, jer sadrži između 0% i 50% alkohola što je koncentracija koja neće dovesti do ubijanja virusa. 

Kako Svjetska zdravstvena organizacija daje preporuke da su maramice sa 70%-tnim alkoholom najefikasnije za dezinfekciju i ruku i površina, sa Medicinskog fakulteta Banja Luka preporučuju da se uzmu obični papirni ubrusi (kuhinjski ili obične papirne maramice) i nakvase sa 70%-tnim alkoholom. Ovo treba čuvati u kutijama/ambalaži koje su nepropusne.

Deterdženti za suđe ili za veš, kao i šamponi za kosu – vrlo efikasni kao sredstva za dezinfekciju površina, jer sadrže natrijum-lauril-sulfat koji ostvaruje dezinfekciju. Dobri su za dezinfekciju površina. Nakon dvije do tri minutepovršinu na koju smo nanijeli ova sredstva potrebno je isprati vodom.

0,5%-tni vodonik peroksid – napraviti od 3%-tnog vodonik peroksida: 

20 ml 3%-tnog vodonik peroksida i pomiješati sa 80 ml prokuhane i ohlađene vode ili 

bočicu od 100 ml 3%-tnog vodonik peroksida i razblažiti vodom (prokuhanom i ohlađenom) do 0,5l. Ovaj rastvor može se koristiti za dezinfekciju ruku i površina.

Benzalkonijum hlorid (Asepsol) – rastvor 0,1% se dobija rastvaranjem 20ml asepsola u 980ml vode. Ova koncentracija se koristi za dezinfekciju ruku i porvšina. Efikasan je za dezinfekciju, ali najslabiji od svih prethodno navedenih za uništavanje korona virusa.

Pored ovih sredstava, kao dezinficijensi za uništavanje korona virusa djeluju još i: 

Povidon-jod 10%, izopropanol, natrijum-hlorit (NaClO2), te formaldehid.

Istraživanjem je pokazano da se srodni virusi (SARS, MERS HCoV) virusu SARS-CoV-2 mogu zadržati na površinama kao što su metal, staklo, plastika do 9 dana, ali se mogu efikasno inaktivisati dezinfekcijom ovih površina sa 62-71%-tnim etanolom, domestosom, varikinom (0,5% :50), 0,5%-tnim vodonik peroksidom ili 0,1%-tnim natrijum-hloritom u toku jedne minute.